Privremeno pozorište, zbog prirode svojih predstava koje su progovarale direktno, provokativno, drsko, nije imalo nikakvu institucionalnu podršku. Naročito su se političari bojali tih njima nerazumljivih predstava, jer energija i bunt mladih mogu vrlo lako postati okidač društvenih promjena. Upravo zbog toga je ovo pozorište pobudilo veliki interes mladih ljudi koji su reagovali na taj novi izraz, novo viđenje svijeta, po uzoru na alternativne kulturne scene evropskih zemalja. A nedostatak podrške vlasti, iako je finansijski i logistički komplikovao stvari, s druge strane mu je obezbijedio toliko željenu nezavisnost.
Smatra se da su počeci pozorišta u Mostaru, kao i u drugim gradovima u vrijeme Osmanskog carstva, kada se Mostar i prvi put spominje pod tim imenom, bili vezani za gostovanja profesionalnih zabavljača koji su priređivali ulične predstave. Šarolika je to bila družina: akrobate, krotitelji, gutači vatre, imitatori, žongleri, svirači, lakrdijaši… Zapise o sličnim zabavama za narod ostavili su brojni pisci i hroničari, među kojima je i Svetozar Ćorović (oko 1884. godine). Osim ovih „narodskih“ predstava koje su se dešavale širom Evrope, u naše krajeve je iz Turske stigla i jedna posebna vrsta pozorišta – pozorište sjena ili karađoz pozorište. Ono je ovdje doživjelo priličan uspjeh, ali i prilagodbu mentalitetu i načinu života, kao i neku vrstu spajanja sa dotadašnjom tradicijom pučkih predstava i narodnih predanja.
Jedan jednostavniji vid pozorišta javio se i u okviru mostarske osnovne škole, u vidu školskih priredbi upriličenih povodom proslava školskih praznika. Ovu praksu u Mostar su donijeli učitelji iz Srbije, posebno iz Vojvodine, pa se tako smatra da su Vojvođani udarili temelj pozorištu u ovom gradu. U austrougarskom periodu Mostar su posjećivale brojne putujuće pozorišne trupe, koje su osim zabave sada imale i kulturno-obrazovnu dimenziju, jer su igrale djela domaćih i stranih pisaca. Ovdje treba posebno istaći putujuće „Srpsko narodno pozorište“ ili „Narodno pozorište“ Fotija Ž. Iličića. Od svih trupa ova je najčešće dolazila i najduže ostajala, a o uspjehu koji su njene predstave ovdje doživjele svjedoči zapis Vladimira Ćorovića koji kaže da je trupa, „dajući nacionalne historijske komade, prošla kroz izvjesna mjesta kao u trijumfu. U Mostaru su je, kao svatove, pratili sa pesmom i svirkom nekoliko sati van varoši.“ Po uzoru na putujuća pozorišta u Mostaru se vrlo brzo javio interes za osnivanje kulturno-umjetničkih društava, uglavnom nacionalnih, zbog sve većeg buđenja nacionalne svijesti. Tako je u ovom gradu 1887. godine zabilježena prva predstava, „Krst i kruna“ Jovana Subotića, koju je upriličilo Srpsko pjevačko društvo „Gusle“. Ovo društvo je formalno osnovano 1888. godine, a nakon toga se pojavljuje i Hrvatsko pjevačko i glazbeno društvo „Hrvoje“ te Muslimansko zanatsko društvo „Ittihad“. Ova tri društva su decenijama obezbjeđivala vrlo bogat kulturno-umjetnički program u Mostaru.
Mostarci su s vremenom razvili istančan ukus za pozorište, pa tako Mihajlo Marković 1906. godine kaže: „Rijetko je naći gradova sa toliko razvijene ljubavi za kazališnu umjetnost, kao što je to bio Mostar.“ A veliki Josip Lešić, čuveni bosanskohercegovački teatrolog, pozorišni i filmski reditelj i književni kritičar, tvrdi da je krajem XIX. vijeka Mostar bio značajan kulturni centar sa živom umjetničkom, a naročito pozorišnom scenom. Naziva ga gradom opsjednutim pozorištem i 1969. godine posvećuje tom fenomenu knjigu pod naslovom „Grad opsjednut pozorištem. Pozorišni život Mostara za vrijeme austrougarske uprave.“
Među prvim mostarskim glumcima-amaterima spominju se Svetozar Ćorović, Atanasije i Zorka Šola, Jelka i Petar Soldo, a uskoro za potrebe mostarskog pozorišta pišu Svetozar Ćorović, Osman Đikić, Jovan Protić, Aleksa Šantić, Veljko Obradov i drugi. Takođe se u ovom periodu počinju prevoditi dramska djela stranih pisaca i pisati prve pozorišne kritike. 1926. godine osnovano je Radničko kulturno-umjetničko društvo „Abrašević“. Osim dramske sekcije, tu se s vremenom formiraju i pjevačka, recitatorska i folklorna, tamburaški orkestar, pionirska dramska sekcija, hor te škola harmonike i muzička škola. Dramska sekcija, kasnije Amatersko pozorište „Abrašević“, osvaja brojna priznanja i nagrade, i djeluje sve do 1992. godine. Službenim datumom osnivanja Javne ustanove Narodno pozorište u Mostaru smatra se 28. novembar 1949. godine. Ispočetka je ovo Pozorište bilo klasični dramski teatar, ali su se u njegovom okrilju tokom godina razvili Dramski studio, Gradski salonski orkestar koji je kasnije postao zasebna ustanova, Likovna galerija, Dječija scena, te kasnije i moderna kamerna scena Studio 64. Već od samog svog osnivanja Pozorište se nametnulo kao najeminentnija institucija kulture u gradu, što se ogleda u njegovim gostovanjima u zemlji i inostranstvu, učešću na značajnim festivalima, kao i u nagradama i priznanjima s kojima se sa tih festivala vraća.
Samo nekoliko godina nakon Narodnog pozorišta, tačnije 1952. godine, osnovano je Pozorište lutaka u Mostaru. Nalazilo se u bivšoj sinagogi u Brankovcu, koju je početkom pedesetih godina Jevrejska opština Mostar ustupila Pozorištu. Nakon rata i poslijeratne obnove zgrade, ono je i danas na istoj adresi. Od njegovog osnivanja do danas kroz Pozorište lutaka prošle su brojne generacije malih gledalaca, a kvalitet njegovih predstava nagradile su mnogobrojne pohvale, nagrade i priznanja na domaćim i međunarodnim festivalima. Procjenjuje se da je njegove predstave do sada vidjelo preko dva miliona gledalaca. Nije onda ni čudo što se u ovakvoj kulturnoj atmosferi rodila još jedna teatarska inicijativa. I mladi su poželjeli da imaju medij kroz koji će izraziti svoje težnje, preokupacije, zebnje, sve ono što je u prelomnom mladalačkom dobu najteže i shvatiti i izraziti.
Tako je u februaru 1974. godine osnovan Mostarski teatar mladih (MTM) kao prvi teatar za mlade u Mostaru i jedna od najvažnijih amaterskih umjetničkih organizacija za mlade u Bosni i Hercegovini. Na osnivačkom sastanku je definisano da Mostarski teatar mladih „treba da predstavlja jednu vrstu kulturnog pokreta mladih Mostara, te da smišljenom akcijom i permanentnim radom podigne nivo pozorišne i opće estetske kulture mladih Mostara i Hercegovine.“ Prvobitna je zamisao bila da se Mostarski teatar mladih nametne kao alternativa etabliranom pozorištu, kao što su Narodno pozorište i Pozorište lutaka, ali je već od 1979. bilo jasno da je njegovo djelovanje politički obojeno i da se kreće u smjeru tzv. odgojnog dramskog stvaralaštva za djecu i omladinu. Tim prije što je djelovalo pri Opštinskoj konferenciji Saveza socijalističke omladine, koja je i formalno bila njegov osnivač. U to vrijeme djelatnost Mostarskog teatra mladih odvija se u nekoliko podgrupa: Pionirski studio Mostarskog teatra mladih, Omladinski studio, Plesni studio, i ansambl Crveni makovi. Prostorije Mostarskog Teatra Mladih bile su u podrumu Medicinske škole. Osim proba, tu su se i igrale predstave, održavale projekcije filmova, a jedno vrijeme je to bilo mjesto na koje se obavezno svraćalo prije ili poslije izlaska u grad. Mostarski teatar mladih u vrijeme rata je prestao sa radom da bi nakon rata ponovo počeo djelovati, i djeluje sve do danas. Naravno, ne u istom sastavu.
Nakon što su Gradimir Gojer i Tahir Nikšić već nakon prvih nekoliko predstava napustili aktivan angažman u Mostarskom teatru mladih, skoro kompletna njegova prva generacija odlučila se odvojiti i već od 1978. godine (zvanično od 1979.) formirati alternativnu pozorišnu grupu pod imenom Privremeno pozorište. Osnivači i članovi Privremenog pozorišta bili su: Salko Šarić, Ivan Džidić, Velimir Pšeničnik Njirić, Miralem Kolečić, Dragan Despot, Emir Hamzić, Goran Lozo, Zoran Pilipović, Miroslav Arapović, Mirsad Čampara, Roland Štucin, Aida Dizdarević, Snježana Spahić, Vesna Čevro, Suzana Ilić, Gordana Gačić i Aida Ćemalović. Razloge osnivanja naveli su u objavi štampanoj tim povodom:
„Razlog da osnujemo pozorišnu grupu koja bi se zvala Privremeno pozorište (u daljem tekstu PP) je proistekao našim dugogodišnjim druženjem kao i dugogodišnjim bavljenjem pozorišnim stvaralaštvom što je opet posljedica naše ljubavi za scensku umjetnost. Kao grupa nalazimo se u samom žarištu svih pritisaka i frustracija kojima su čovjek koji se bavi pozorištem, a pogotovo grupe koje traže mogućnost vlastitog izraza, naročito izloženi.Lomovi subjektivne i objektivne prirode čine da na pitanje o smislu bavljenja pozorištem vrlo malo pripadnika našeg pozorišnog rezervata može dati zadovoljavajući odgovor. Naše insistiranje na osvještavanju tog osnovnog pitanja, na pronalaženju pravog razloga da se uopće radi pozorište proizilaze iz uvjerenja da pozorište nije profesija kao i svaka druga, da u njemu vladaju ili bolje reći da bi trebali vladati naročiti međuljudski odnosi, da se tajna istinske pozorišne umjetnosti sastoji u neprekidnom davanju najvrijednijeg dijela sebe drugima, te da se takva djelatnost ne može obavljati ravnodušno. Pitanje, šta je pisac htio reći? preobraća se u pitanje šta mi kao grupa želimo reći eventualnim tekstom ili improvizacijom. Tražiti pravi razlog, tražiti mogućnos da se govori u vlastito ime.Namjera nam je da u poslu ništa ne skrivamo, počevši od vlastitog mišljenja o ostalim učesnicima, pa do vlastitih slabosti i dilema do kojih dolazi u toku zajedničkog rada. Kolektivnost bi morala prvenstveno značiti uzajamnu otvorenost svih učesnika. Diskusija da bude sastavni dio probe. Važan zadatak rukovodioca sastoji se upravo u provociranju takvih diskusija. Predstave nećemo raditi po nekom repertoarskom planu, niti ograničavati njihov broj, nego bi predstava trebala da bude proizvod našeg zajedničkog druženja, a ono što bi eventualno radili – zajednička želja. Na taj način, rad grupe zbiva se u znaku otvorenih mogućnosti uspjeha i potvrde uloženih napora i poraza, na koji treba uvijek svjesno računati, dok je treća mogućnost, kompromis, te odustajanje od kreativnog nastojanja eliminirana dosadašnjim zajedničkim radom. Budući da se radi o grupi, a ne o, u nas brojnim, pojedincima koji u svojoj beskompromisnosti ostaju usamljeni i konačno odustaju od pozorišta, budući da se radi o zajedničkom pothvatu, naša djelatnost čini nam se jednom od najčvršćih zaloga iskrenog i istinskog pozorišta. Zbog svega što je rečeno, može se kazati da bi djelatnost PP-a trebala imati uistinu eksperimentalni karakter, ne toliko u smislu eksprimentiranja s formama i oblicima pozorišnog izražavanja, već prvenstveno u smislu istraživanja i stavljanja u pitanje vlastitih uvjerenja o svijetu i pozorištu. Dakle, želja nam je da stvaramo pozorište koje osjećamo. Raditi u ovakvoj grupi ne znači prkos. Jednostavno postoje teme koje se samo ovako mogu obraditi.“
Nesputani administrativnim stegama institucionalnih pozorišta, članovi Privremenog pozorišta dali su svojoj kreativnosti na volju. Preuzeli su na sebe veliki zadatak da ne samo izrode nove generacije modernih glumaca, već i da kreiraju jednu sasvim novu pozorišnu publiku. Uslijedio je čitav niz važnih pozorišnih ostvarenja. Ispočetka su igrali predstave nastale u okviru Mostarskog teatra mladih: „Pax Americana iliti čovjek je čovjeku…?“, „Čovjek je čovjek“ (Mann ist Mann) Bertolda Brechta i „Buzdovan“ Kleme Grubišića. Nakon toga slijede predstave „Ekuména“ i „Mit o postanku svijeta“ Salke Šarića, „Pasji proces“ (Hundsprozeß) Harmuta Langea, kao i poetske večeri na stihove Oskara Daviča, Tina Ujevića, Muse Ćazima Ćatića, Arthura Rimbauda, Antuna Branka Šimića, Safeta Sarića i drugih.
Predstava „Pax Americana iliti čovjek je čovjeku…?“ prvi put je odigrana 23. 6. 1975. u dvorani RKUD „Abrašević“. Predstavljena je kao kolektivno ostvarenje glumaca i označava početak novog pravca u kojem će se narednih godina kretati ova teatarska grupa, a naročito članovi Privremenog pozorišta. Želja im je da njihov rad odražava duh mlade generacije, kao i da se pridruži onom što rade evropska avangardna pozorišta. U oživljavanju likova na sceni i „pričanje priče“ oslanjaju je prvenstveno na vizualizaciju, a netipičnim i neočekivanim elementima pojačavaju efekat doživljaja. U sklopu MTM ova eksperimentalna predstava je odigrana 12, a u sklopu Privremenog pozorišta 30 puta.
Predstava „Buzdovan“ premijerno je odigrana 14. 12. 1978. u sali Narodnog pozorišta. Radi se o pučkoj komediji koju je 1774. godine napisao makarski opat Kleme Grubišić. Ovu predstavu možemo smatrati najkontroverznijom od svih predstava Privremenog pozorišta, u prvom redu jer je upravo ona bila razlog (ili možda tek izgovor) za cenzuru koje su vlasti počele provoditi već par godina od njenog prvog izvođenja, nakon čega je uslijedilo uskraćivanje svake vrste podrške, pa čak i svojevrstan bojkot ove trupe i njenih aktivnosti. Pod imenom MTM-a predstava je doživjela 8, a pod imenom Privremenog pozorišta impresivnih šezdeset izvedbi.
„Ekuména“, tzv. vizualni eksperiment na osnovu sinopsisa Salke Šarića, prvi put je odigrana 30. 5. 1981. u Narodnom pozorištu. To je bila možda najpoznatija i najprepoznatljivija predstava Privremenog pozorišta. Već od prve izvedbe pobrala je simpatije gledalaca i pohvale kritičara. Izvođena je u Mostaru, Novom Sadu, Šibeniku, Beogradu, Sarajevu, Skoplju, na međunarodnim festivalima u Njemačkoj, Čehoslovačkoj, Monaku… Kao i u prethodnim, i u ovoj predstavi naglasak je na estetici, pokretu, svježini izraza, snazi emocije koji su postignuti isključivo vizualnim elementima.
Uslijedio je „Mit o postanku svijeta“, još jedan vizualni eksperiment na osnovu sinopsisa Salke Šarića. Ova predstava je premijerno odigrana 7. 5. 1986. u dvorani Narodnog pozorišta. I još jednom: teatar vizualan, bez riječi, ali ništa manje intrigantan i provokativan. Na razmišljanje ne poziva nego tjera, agresivno i nepobitno. Baš kao i drama „Pasji proces“ njemačkog pisca Hartmuta Langea, u režiji Salke Šarića, koja je premijerno izvedena 3. 8. 1990. u Pozorištu lutaka. To je istovremeno predstavljalo jugoslovensku praizvedbu ovog komada. Mučna tema pogubnosti totalitarističkog režima je sjajnom glumom članova Privremenog pozorišta bila pretvorena u dramu crnohumorskog karaktera.
Ovdje je važno spomenuti da su glumci ove predstave pravili, analizirali i sami u njima igrali. Probe Privremenog pozorišta su se održavale u Umjetničkoj galeriji BiH na Rondou i u dvorani Pozorišta lutaka, a predstave su se izvodile u dvoranama mostarskih pozorišta ili na otvorenom. Privremeno pozorište gostovalo je na brojnim domaćim i međunarodnim festivalima, iz čega se izrodila razmjena projekata i saradnja sa drugim alternativnim teatrima. Naročito su „Ekuména“ i „Mit o postanku svijeta“ pobrale pozitivne kritike, pohvale i nagrade, i time stavile Mostar i njegovo Privremeno pozorište u žarište interesovanja. Čak je i Američki institut za vizuelnu umjetnost Playhouse prepoznao kvalitet ovih dvaju predstava te po prvi put odlučio dodijeliti nagradu nekom izvan SAD-a – 1991. godine Salko Šarić nagrađen je za njihovu režiju studijskim putovanjem.
Kao što smo već ustvrdili, Privremeno pozorište, zbog prirode svojih predstava koje su progovarale direktno, provokativno, drsko, nije imalo nikakvu institucionalnu podršku. Naročito su se političari bojali tih njima nerazumljivih predstava jer energija i bunt mladih mogu vrlo lako postati okidač društvenih promjena. Upravo zbog toga je ovo pozorište pobudilo veliki interes mladih ljudi koji su reagovali na taj novi izraz, novo viđenje svijeta, po uzoru na alternativne kulturne scene evropskih zemalja. A nedostatak podrške vlasti, iako je finansijski i logistički komplikovao stvari, s druge strane mu je obezbijedio toliko željenu nezavisnost. Nažalost, to je takođe bio razlog da Privremeno pozorište ne ode na mnoge festivale na koje je bilo pozvano jer tadašnje vlasti u gradu i republici BiH nisu prepoznale šansu da kroz ove mlade ljude u svijet pošalju pozitvnu sliku o gradu i državi iz kojih oni dolaze.
80-ih i 90-ih je mostarska kulturna scena bila vrlo živa i raznovrsna. 1981. godine Nedžad Maksumić, takođe član Privremenog pozorišta, osniva i Teatar poezije Lik (kasnije samo Teatar Lik) koji je igrao brojne predstave. Tada je postojala i Književna omladina Mostara koja je u periodu 1980-1990. izdala dvadeset zbirki poezije mladih autora u sklopu biblioteke „Idem“. Najbolji tekstovi pristigli na redovne konkurse bili su nagrađivani izdavanjem zbirki. 80-ih godina je takođe osnovana likovna grupa „Eustahije“ koja je organizovala performanse po mostarskim ulicama. Amaterske grupe su održavale probe u Domu mladih, Centru za društvene aktivnosti mladih i Domu kulture na Rondou. Od 1985-1990. Mostar je imao i svoj omladinski list: List omladine Mostara – LOM, koji je izlazio jednom mjesečno. Ovaj list donosio je mnogo zanimljivih političkih i kulturnih tekstova o pitanjima koja se tiču mladih u Mostaru. Tu je bio i „Abrašević“ kao zvanično kulturno-umjetničko društvo, a postojao je i foto klub „Salko Šestić“ koji je pravio izložbe fotografija, i u kojem su svoje vještine stekli brojni budući fotografi. Nekoliko godina se u Mostaru održavao i teatarski festival pod nazivom Dani teatra mladih na kojima su se rodila neka lijepa prijateljstva ali i umjetničke i profesionalne saradnje.
Kao i mnoge druge pozitivne priče, rat je prekinuo rad Privremenog pozorišta. Njegova posljednja predstava bio je poetsko-scenski prikaz „Post scriptum“ na stihove A. B. Šimića održan 28. 9. 1992. Amaterizam u umjetnosti, ono najoriginalnije što je dala ova bogata epoha, ustuknuo je pred borbom za goli život i preživljavanje, a nakon rata ostao ugušen konzumerizmom i globalnom hiperprodukcijom nekvalitetnih sadržaja. Na zvjezdanom nebu predratne mostarske kulture zasjala je žarko, ali kratko, kometa jednog alternativnog pozorišta. Takva bi nam čista mladalačka energija danas zaista dobro došla.
Literatura:
Šarić S., Maksumić N., Mjehović N., Privremeno pozorište, Mostar, 2004.
Šarić S. ,Pozorišni repertoar u Mostaru 1879-2001: repertoari pozorišta, pozorišnih družina i grupa, Pozorišta narodnog oslobođenja Hercegovine, festivala, smotri, susreta i gostovanja, Mostar, 2006.
Šarić S., Narodno pozorište u Mostaru – The National Theatre of Mostar, Mostar, 1998.
Lešić J., (Ogledi) Iz istorije pozorišta Bosne i Herecegovine, Veselin Masleša, Sarajevo, 1976.
Lešić J., Grad opsjednut pozorištem: pozorišni život Mostara za vrijeme austrougarske uprave, Svjetlost, Sarajevo, 1969.
Izvodi iz anonimnih intervjua sa predstavnicima pozorišne scene u Mostaru u periodu 1980-1990.
(izvor (RE)COLLECTING MOSTAR – ARHIV: INTERVJUI – POZORIŠNA SCENA, 1980-1990. (abartarhiv.blogspot.com)
Mirela Alikalfić-Terzić, Mostovi Hercegovine 2.0
Sekcija: Teatarska scena HercegovineMentor: Ronald Panza
(2021/2022)
Realizaciju projekta Mostovi Hercegovine podržao EUNIC BiH: Ambasada Italije, Nizozemske i Slovenije, Austrijski kulturni forum Sarajevo, Goethe Institut, Institut francais, EU Info Centar u BiH i British Council.
EUNIC – European Union National Institutes for Culture (Nacionalni instituti kulture Evropske Unije) je evropska mreža organizacija koje se bave kulturnim odnosima. Zajedno sa svojim partnerima u više od 90 zemalja svijeta i sa mrežom od preko 120 EUNIC clustera oživljava evropsku saradnju na polju kulture, oslanjajući se na veliko iskustvo svojih članica iz svih država članica EU i pridruženih zemalja.
