Povodom osamdesete godišnjice Drugog zasedanja AVNOJ-a, istoričar Aleksandar Nikolić za masina.rs piše o značaju događaja koji je vodio ka osnivanju socijalističke Jugoslavije.

Jedan od najznačajnijih događaja Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije je Drugo zasedanje AVNOJ-a 1943. godine, koji se kasnije, u socijalizmu, proslavljao kao Dan Republike. Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije (NOVJ) je tokom te 1943. godine izrasla u respektabilnu oružanu silu sa oko 300.000 boraca. 

Zahvaljujući požrtvovanosti i upornosti NOVJ, oslobođeno je oko 50% jugoslovenske teritorije, što je stvorilo uslove za Drugo zasedanje AVNOJ-a. Njegov značaj se ogleda u tome što je Narodnooslobodilački pokret (NOP) pod vođstvom Josipa Broza Tita uspeo da se nametne kao ključni činilac u savezničkoj borbi protiv nacifašizma i što je to bio početak stvaranja nove države. O ovim aspektima Drugog zasedanja AVNOJ-a ćemo detaljnije govoriti u nastavku teksta.

Borbe u Bosni

Nakon sloma ustanka u Srbiji 1941. godine, težište borbe partizanskog pokreta protiv okupatora preneto je u Bosnu, koja je tada bila u sastavu Nezavisne Države Hrvatske (NDH). Već 1942. godine partizanske jedinice borile su se u istočnoj Bosni. To područje im je bilo važno zato što su odatle planirali povratak u Srbiju, gde bi ponovo podigli ustanak. Pokrenuvši ofanzivu u istočnoj Bosni, partizani su osvojili četnička uporišta kao što su Vlasenica, Srebrenica i Bratunac. Tada je oslobođena i Foča, koja je postala centar slobodne teritorije. 

Međutim, u proleće 1942. godine okupator je pokrenuo operaciju „Trio“, poznatiju i kao Treća neprijateljska ofanziva, sa ciljem da se unište ustaničke snage u istočnoj Bosni. U njoj su učestvovale nemačke, italijanske i ustaške jedinice. One su ponovo okupirale slobodne teritorije u istočnoj Bosni, Crnoj Gori i Hercegovini. Iako su se raspali delovi ustaničkih snaga, osnovno jezgro partizanskih odreda iz Crne Gore i Sandžaka nije uništeno. Od tih odreda su formirani Treća sandžačka, Četvrta i Peta proleterska crnogorska udarna brigada i Hercegovački partizanski odred. 

Posle kraćeg odmora u širem rejonu Zelengore, Vrhovni štab je krajem juna i početkom jula sa Prvom, Drugom, Trećom i Četvrtom proleterskom brigadom krenuo u protivofanzivu preko pruge Sarajevo-Mostar, u zapadnu Bosnu. Ovaj prodor proleterskih brigada, izvršen u etapama, bio je izuzetno uspešan – diverzijama na prugama i oslobađanjem gradova, stvarana je nova slobodna teritorija. Konačno, 4. novembra 1942. godine partizanske snage su posle žestokih borbi oslobodile Bihać, koji je bio strateški važan. U tom gradu su se nalazile brojne civilne i vojne ustanove. Pored toga, Bihać je bio vojna baza za ofanzivno delovanje protiv partizanskih jedinica i ključno utvrđenje na komunikaciji između jadranske obale i doline Save. Stoga je bilo logično što je ovaj grad postao centar nove slobodne teritorije, poznate kao Bihaćka republika, koja je obuhvatala preko 48.000 km² i koja je bila oivičena graničnim pojasom od Imotskog do prilaza Zagrebu i od Banjaluke do Rijeke. 

U Bihaćkoj republici se razvio kulturni život, radilo se na opismenjavanju i podučavanju ljudi, sprovedene su mere zdravstvene zaštite kako bi se sprečile epidemije širih razmera. „Izrastanjem građanske i vojnopozadinske vlasti na tlu ’Bihaćke republike’ do razvijenog i povezanog sistema, ona je mogla, s jedne strane, da izgrađuje jedinstvenu unutrašnju organizaciju, izražavajući u praksi svoju demokratsku suštinu, a na drugoj da – oslonjena na oružanu silu NOV – brani novi poredak iznutra i spolja“, piše istoričar Branko Petranović. Zato je odlučeno da se baš u Bihaću sazove Prvo zasedanje AVNOJ-a. 

Prvo zasedanje AVNOJ-a

Dana 26. novembra 1942. godine, u velikoj dvorani ženskog samostana u Bihaću, otpočelo je dvodnevno Prvo zasedanje Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ-a). Od pozvanog 71 predstavnika, na zasedanju su bila prisutna ukupno 54 delegata iz Srbije, Hrvatske, Crne Gore, Bosne i Hercegovine (zbog ratnih okolnosti u Bihać nisu mogli da dođu predstavnici iz Slovenije, Makedonije i Vojvodine). 

Vrhovni komandant Josip Broz Tito je održao govor u kojem je istakao: „Mi nemamo mogućnosti da stvorimo jednu legalnu vladu, jer nam to još međunarodni odnosi i prilike ne dozvoljavaju. Ali mi imamo pravo na jedno – a to je: da u ovim teškim okolnostima stvorimo jedno političko tijelo, jedan politički organ koji će okupiti sve narodne mase, koji će okupiti naš narod i povesti ga, zajedno s našom junačkom vojskom, u dalje borbe koje stoje pred nama, a koje će biti veoma teške. Mi nemamo nikakve vlasti na našem teritoriju osim naših narodnooslobodilačkih odbora, koje je sam narod stvorio.“ 

Na Prvom zasedanju AVNOJ-a doneta su dva značajna dokumenta: Rezolucija i Proglas. U Rezoluciji stoji da je AVNOJ konstituisan kao najviši politički izraz stvorenog čvrstog jedinstva naroda Jugoslavije, sa zadatkom „da do krajnjih granica ujedini napore rodoljubivih antifašističkih snaga svih naroda i svih društvenih slojeva u Jugoslaviji u njihovoj zajedničkoj borbi za konačno oslobođenje […] i za stvaranje uvjeta za bolju i srećniju budućnost naših naroda u slobodnoj bratskoj zajednici.“ 

U Proglasu upućenom narodima Jugoslavije ističe se da pobeda oslobodilačke borbe može biti „potpuna samo onda, kada se narodi u oslobođenoj zemlji budu osjećali kao svoj na svome, kada budu sami preko svojih slobodnom svojom voljom izabranih narodnooslobodilačkih odbora, solidarnim radom sviju, kao i organizacijom u svim granama naše narodne privrede, obezbijedili sve uslove za jedan poredak, koji će im pružiti mogućnost da ostvare istinsku i pravu demokratiju i da izgrade jednu slobodnu, nezavisnu i bratsku zajednicu.“ 

Takođe, za rukovođenje poslovima AVNOJ-a izabran je Izvršni odbor sačinjen od predsednika, tri potpredsednika i šest članova. Za predsednika je izabran dr Ivan Ribar (advokat i predsednik Ustavotvorne skupštine Kraljevine SHS), a za potpredsednike Pavle Savić (profesor Beogradskog univerziteta), Nurija Pozderac i Edvard Kardelj. Članovi Izvršnog odbora bili su Mile Peruničić, Ivan Milutinović, dr Sima Milošević, pop Vlado Zečević (verski referent i član Vrhovnog štaba), Mladen Iveković i Veselin Masleša. 

Bitno je napomenuti da se AVNOJ pozicionirao kao svojevrsni pandan izbegličkoj vladi Kraljevine Jugoslavije, ali se zbog intervencije Kominterne nije proglasio za vladu. No, AVNOJ je funkcionisao kao političko telo sa obeležjima vlade. Na zasedanju je jasno stavljeno do znanja da građanske političke opcije ne mogu doći na vlast ukoliko je to protivno volji naroda. Ukoliko bi reakcionarne snage uzele poluge moći uz podršku stranih trupa, opcija građanskog rata je bila izvesna. Bez obzira na to, neki članovi građanskih stranaka su učestvovali na Prvom zasedanju AVNOJ-a (Mile Peruničić, Nurija Pozderac). 

AVNOJ je želeo da Saveznici prepoznaju napore partizanskog pokreta u antifašističkoj borbi, da se NOP prihvati kao legitimna vojna sila i da se rasvetli položaj konkurentskog četničkog pokreta Dragoljuba Draže Mihailovića, koji je ušao u kolaboraciju sa okupatorom. To je bio izazov sa kojim su se suočavale, u prvom redu, Sjedinjene Američke Države i Velika Britanija, jer su one još uvek podržavale Mihailovićev pokret, a kraljevsku vladu su priznavale kao legitimnu. Zato su Tito i drugovi još morali da se dokazuju u borbi protiv okupatora. Uprkos ovim kompleksnim pitanjima, slobodno se može reći da je Prvo zasedanje AVNOJ-a bio prvi krupan korak ka stvaranju nove jugoslovenske države.

Prelomna 1943. godina

Nemački diktator Adolf Hitler je strahovao da će se savezničke trupe iskrcati na Balkan i po svaku cenu je želeo da se taj prostor pacifikuje. Zato je zahtevao da se što pre uništi „Titova država“, odnosno Bihaćka republika. Planovi za novu operaciju su bili razrađeni i već 20. januara 1943. godine započela je nova ofanziva snaga Osovine. Operacija je nosila naziv „Weiß“ (Belo), a kod nas je poznata kao Četvrta neprijateljska ofanziva. Bilo je predviđeno da operacija ima tri faze: prva (Weiß I) – usmerena protiv partizanskih snaga u Hrvatskoj južno od Save i u zapadnoj Bosni; druga (Weiß II) – usmerena protiv partizanske slobodne teritorije od Drvara do Neretve (Bihaćka republika); treća (Weiß III) – operacija razoružavanja četnika istočno od Neretve. 

Operacija Weiß I je išla sporo, ali su neprijateljske snage uspele da zauzmu sve gradove na partizanskoj teritoriji, sa izuzetkom jednog dela Like. Ipak, partizanske jedinice su izdržale i kasnije su izvele protivofanzivu, koja je rezultirala proširenjem teritorije pod njihovom kontrolom. Neprijateljske snage su na Grmeču počinile teške zločine nad civilima, a bilo je i mnogo žrtava među borcima. Pored toga, pao je i Bihać 29. januara, ali do uništenja glavnine NOVJ-a nije došlo. 

Operacija Weiß II je bila izmenjena, jer su partizanske akcije poremetile neprijateljski plan. U ovoj fazi operacije je svakako najpoznatiji okršaj bila slavna bitka na Neretvi, poznatija i kao „bitka za ranjenike“. Od februara do marta su se, u okviru te bitke, vodile borbe za Prozor, Jablanicu, Konjic, Gornji Vakuf i druga mesta. Partizanske snage su imale poteškoća sa ranjenim, bolesnim i nepokretnim borcima, a trebalo je da izvedu prodor u dolinu Neretve. Neprijatelj je tako preuzimao inicijativu, što je za partizane bio veliki problem, jer nisu mogli lako da probiju obruč. Međutim, istrajnost, hrabrost i požrtvovanost su održavali borce u tim teškim trenucima. 

Presudno za tok bitke bilo je Titovo naređenje da se poruše svi mostovi na Neretvi, jer je to bila „varka da bi Nijemci pretpostavili drugi pravac našeg nadiranja, koja je potpuno uspjela.“ Partizani su se izvukli iz zamke koju su im pripremili Italijani i Nemci. Uz to su ubedljivo potukli četnike Draže Mihailovića i tako doprineli neuspehu Četvrte neprijateljske ofanzive. 

Međutim, nije bilo mnogo vremena za predah, jer su Nemci već u proleće pokrenuli operaciju „Schwarz“ (Crno), odnosno Petu neprijateljsku ofanzivu. Partizani su bili prinuđeni da vode još jednu tešku bitku, ovog puta na Sutjesci, o čemu smo već pisali. U toj epopeji je brojčano nadmoćniji neprijatelj opet doživeo poraz. Partizanski proboj na Sutjesci omogućio je Vrhovnom štabu da se temeljno pripremi za nove okršaje, popunjavajući proređene jedinice novim borcima i šireći polje borbenih dejstava. 

Situacija na drugim frontovima je išla u prilog NOP-u – Kurska bitka i sovjetska protivofanziva na Istočnom frontu dali su preokretu rata kod Staljingrada završni oblik, dok je fašistička Italija doživela dva velika udarca sa porazom u Severnoj Africi i savezničkim osvajanjem Sicilije. Nakon kapitulacije Italije, među pripadnicima NOP-a se širio optimizam. Tokom septembra i oktobra 1943. godine, partizani su držali veći deo primorja, a borili su se sa nemačkim i ustaškim snagama i na drugim područjima Jugoslavije. 

Glavni cilj Tita i Vrhovnog štaba bila je Srbija, jer su u njoj, prema rečima Branka Petranovića, videli „jedan od glavnih ’čvorova’ vojne i političke situacije na Balkanu, ne samo s vojnog nego i sa političkog stanovišta, zbog međunarodnog položaja u kojem se nalazio Narodnooslobodilački pokret.“ Ipak, na tom prostoru će se tek u drugoj polovini 1944. godine voditi odlučujuće borbe za oslobođenje.

„Pobjeda je naša, sigurna i bliska“

Grad Jajce je bio dva puta u partizanskim rukama – 1942. i 1943. godine. U njemu se, kao i u Bihaću, odvijao svakodnevni život. Vrhovni štab, Centralni komitet i ostala vojno-politička rukovodstva su tamo obavljala svoje poslove. Zato je bilo idealno da se tu održi Drugo zasedanje AVNOJ-a, pa se otpočelo sa pripremama. Odlučeno je da se održi 29. i 30. novembra 1943. godine u zgradi Doma kulture i to samo jednu noć, jer je pretila opasnost od vazdušnih napada. 

Od 250 većnika (koliko ih je bilo u sastavu AVNOJ-a) na Drugom zasedanju bila su prisutna 142 delegata – jedino nisu mogli da dođu delegati iz Makedonije i Sandžaka. Većina delegata bila je iz redova NOP-a, ali su na njemu učestvovali i predstavnici građanskih stranaka. Skupu u Jajcu prisustvovala je i britanska vojna misija na čelu sa kapetanom Vilijamom Dikinom (William Deakin): „Nas trojica, u društvu Vlatka Velebita, sedeli smo na balkonu, gledajući dole na skup, okrenuti prema podijumu, na kome su sedeli Tito i uža grupa rukovodilaca. Pozadi su bile nabrane dve jugoslovenske zastave sa crvenom partizanskom zvezdom u sredini, a između njih masivan gipsani odlivak amblema narodnooslobodilačkog pokreta.“ 

Nakon intoniranja himne „Hej, Sloveni“, zasedanje je otvorio dr Ivan Ribar, predsednik AVNOJ-a. Potom je Tito održao referat, a onda je usledila diskusija u kojoj su učestvovala 44 delegata. Kada je završena diskusija, dr Ribar je pročitao zaključke Drugog zasedanja AVNOJ-a. 

Na zasedanju su donete sledeće odluke:

1. Da se AVNOJ konstituiše u vrhovno zakonodavno i izvršno predstavničko telo naroda i države Jugoslavije kao celine i da se ustanovi Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) kao privremeni organ vrhovne narodne vlasti za vreme NOR-a;
2. Da se Jugoslavija izgradi na demokratskom, federativnom principu kao zajednica ravnopravnih naroda;
3. Da se izdajničkoj izbegličkoj jugoslovenskoj vladi oduzmu sva prava zakonite vlade Jugoslavije i zabrani povratak u zemlju kralju Petru II Karađorđeviću;
4. Da se svi međunarodni ugovori i obaveze koje su u inostranstvu sklopile izbegličke „vlade“ pregledaju u cilju njihovog poništenja ili ponovnog sklapanja, odnosno odobrenja, kao i da se ne priznaju međunarodni ugovori i obaveze koje bi ubuduće u inostranstvu eventualno sklopila izbeglička vlada;
5. Odluka o zahvalnosti jedinicama NOV i POJ, kao i Vrhovnom štabu za izgradnju i organizaciju NOV i za uspešno rukovođenje operacijama;
6. Da se u NOVJ uvede naziv „maršal Jugoslavije“ (koji je tada dodeljen Titu);
7. Da se odobri rad Izvršnog odbora AVNOJ-a između dva zasedanja;
8. Da se potvrde sve odluke, naredbe i izjave koje je do tada objavio Vrhovni štab NOV i POJ;
9. Da se obrazuju državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača.

Što se tiče odluke vezane za unutrašnje uređenje Jugoslavije, ona je trebalo da bude ustrojena po federativnom principu „kao državna zajednica ravnopravnih naroda“, koja će osigurati punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. To je značilo da je srušen sistem vlasti Kraljevine Jugoslavije i da je uspostavljen sasvim novi sistem. Uz to je formiran i NKOJ, koji je imao naredbodavne i izvršne funkcije u sektorima uprave, inostranih poslova, narodne odbrane, pravosuđa, privrede, informacija, socijalne politike i zdravstva. Time je poništena uloga izbegličke vlade Kraljevine Jugoslavije u spoljnopolitičkim odnosima.

Sledećeg dana je objavljen i Proglas AVNOJ-a narodima Jugoslavije, u kojem je, između ostalog, istaknuto: 

„Istinski pretstavnici naroda, koji svoj mandat nisu dobili izbornim smicalicama, već slobodno izraženom voljom naroda u okršaju narodno-oslobodilačke borbe, donijeli su svoje odluke u duhu narodnog samoodređenja, svjesni da izvršuju tako volju naroda Jugoslavije, koji su pokazali ne samo da neće staro, već i šta hoće mjesto njega. Na ovom historijskom zasjedanju oni su oduzeli takozvanoj ’jugoslovenskoj vladi’ u inozemstvu prava zakonite vlade, jer se ona držala i drži neprijateljski prema veličanstvenoj borbi koju vode naši narodi, jer je ona, zlorabeći gostoprimstvo savezničkih zemalja, proturala laži i klevete o narodno-oslobodilačkom pokretu i našoj junačkoj vojsci, jer je ona, preko svog ’ministra vojske’ Draže Mihailovića, sklapala sporazume sa okupatorom i njegovim pomagačima u našoj zemlji, jer je ona kriva za bratoubilački rat koji je započeo Draža Mihailović.

Isto tako, istinski pretstavnici naroda zabranili su povratak u zemlju Petru II Karađorđeviću koji je pokrovitelj te sramne izdaje, koja je vršena i koja se vrši nad narodima Jugoslavije, koji je Dražu Mihailovića unapredio u čin armijskog generala, i odlikovao mnogo poznatih izdajnika i zlikovaca, a lišio čina one rodoljubive i poštene oficire bivše jugoslovenske vojske koji se bore u redovima Narodno-oslobodilačke vojske. Narodni pretstavnici iz sviju krajeva naše zemlje jednoglasno su proglasili Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije svojim vrhovnim zakonodavnim i izvršnim tijelom, a novostvoreni Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije, na čelu s junačkim i mudrim vođom naših naroda, Maršalom Titom, kao svoj najviši izvršni organ, kao svoju zakonitu iako privremenu vladu, koja jedino ima pravo da govori u ime naše domovine, kako u njoj tako i pred inozemstvom.“ 

Borbeni duh, optimizam i vera u pobedu su vidljivi u Proglasu: „Pobjeda je naša, sigurna i bliska. Raspada se omraženi Hitlerov ’novi poredak’ pod moćnim udarcima nepobjedive Crvene armije, pod udarcima engleskih i američkih kopnenih i zračnih snaga. Svaki dan jedinice naše slavne vojske oslobađaju nove gradove i sela naše zemlje. Ali pobjeda još nije izvojevana. Bio bi zločin prema našoj zemlji i onima koji još trpe od Hitlerovih razbojnika i njihovih slugu, ako ne bismo požurili sa istjerivanjem okupatora i uništenjem njegovih pomagača.“

Saveznici i protivnici

U vreme Drugog zasedanja AVNOJ-a, u Teheranu se održavala konferencija, odnosno sastanak „Velike trojice“ (od 28. novembra do 1. decembra) Vinstona Čerčila (Winston Churchill), Frenklina Ruzvelta (Franklin Roosevelt) i Josifa Staljina. Osim što se razgovaralo o otvaranju drugog fronta u Zapadnoj Evropi, doneta je i odluka da jugoslovenski partizani dobiju pomoć u vidu zaliha, opreme i vojnih operacija. 

Ovo je svakako bila značajna odluka za Titov pokret, mada AVNOJ i NKOJ formalno nisu bili priznati od Saveznika. S druge strane, NOVJ je priznata kao legitimna vojna snaga, dok je četnički pokret Draže Mihailovića bio postepeno odbačen. To ilustruju i reči Ričarda Loa (Richard Law), državnog podsekretara u britanskom Ministarstvu narodne odbrane Ratnog kabineta Vinstona Čerčila: „Naša politika je da podržavamo sve snage u Jugoslaviji koje se odupiru Nemcima. Prema sadašnjem stanju stvari, mi dajemo partizanskim snagama mnogo veću podršku nego onim pod generalom Mihailovićem, i to iz jednostavnog razloga što je otpor partizanskih snaga protiv Nemaca daleko veći.“

Odluke AVNOJ-a su posebno pogodile izbegličku kraljevsku vladu, koja je 5. decembra 1943. godine saopštila: „Ovaj nasilni teroristički pokret ne odgovara ni u čemu demokratskim i socijalnim shvatanjima našeg naroda niti njegovom narodnom duhu. Ovakvi pokreti unose samo konfuziju u redove jugoslovenskog naroda i mrve njegov ujedinjeni otpor protiv okupatora i sve više ga upućuju na međusobne borbe – što je osnova politike naših neprijatelja.“ 

Kao reakciju na Drugo zasedanje AVNOJ-a, uveliko kompromitovani četnički pokret je u selu Ba organizovao Svetosavski kongres od 25. do 28. januara 1944. godine. Na kongresu je doneta Rezolucija protivna AVNOJ-u, kojom je Jugoslavija trebalo da bude uređena kao federativna država i kao ustavna i parlamentarna narodna monarhija, na čelu sa kraljem Petrom II i dinastijom Karađorđević. Međutim, taj događaj ostao je bez odjeka – bio je to zakasneo i promašen potez Mihailovićevog pokreta, jer su Saveznici uvideli da se jedino partizanski pokret bori protiv Nemaca.  

Kritike i značaj Drugog zasedanja AVNOJ-a

Drugo zasedanje AVNOJ-a je u nauci kritikovano zbog načina na koji su donete odluke, zbog temeljnog pravno-političkog raskidanja veza sa Kraljevinom Jugoslavijom i zbog nacionalne politike komunista prema Srbima. 

Na primer, istoričar Kosta Nikolić u knjizi „Mit o partizanskom jugoslovenstvu“ navodi da je federalizacija Jugoslavije delila Srbe, „jer je značajan deo naroda ostao van matice (srpske federalne jedinice).“ Uz to, on ističe da zasedanje nije moglo da bude održano „bez reprezentativnih predstavnika najveće zemlje“, odnosno Srbije. Po Nikoliću, problem je u tome što u Srbiji „jednostavno nije moglo da bude civilnih i vojnih inicijativa ukoliko one ne bi bile pokrenute iz centra partijskog i vojnog rukovodstva komunističke Jugoslavije. Sva politička rešenja koja su se ticala položaja Srbije i srpskog naroda u novoj državi nametao je Tito.“ Nikolić kritikuje AVNOJ i zbog promena unutrašnjeg uređenja zemlje, koje su izvršene u neregularnim ratnim uslovima i što je „suštinski poništio i poslednje tragove nekadašnje srpske državnosti koji su 1918. ugrađeni u državnost Jugoslavije.“ 

S druge strane, sociolozi Sergej Flere i Rudi Klanjšek u knjizi „Da li je Jugoslavija morala da umre“ pišu da je Drugo zasedanje AVNOJ-a po karakteru bio „pre svega propagandno-politički, a ne formalno ustavno-pravni skup.“ Oni takođe negativno govore o zastupanju Srbije. „Suština je bila u tome da se nakon poraza ‚Užičke republike‘, nakon izuzetnih nacističkih represalija u Kragujevcu, Kraljevu i drugde, srpski partizanski pokret nije mogao povratiti, sve do regrutovanja, godine 1944. Umesto partizana, veliku podršku su u Srbiji imali četnici Draže Mihailovića (ostale grupe su politički bile beznačajne)“, navode Flere i Klanjšek. Uopšteno govoreći, dvojica sociologa od Drugog zasedanja AVNOJ-a vide probleme u načinu na koji je funkcionisala jugoslovenska federacija, automatski (što je pogrešno) povezujući njegove odluke sa krizom osamdesetih godina i konačnim razbijanjem zemlje.

U čemu je značaj Drugog zasedanja AVNOJ-a? Pre svega, granice nisu crtane 1943. godine, nego posle rata. Istaknuto je da će Jugoslavija biti sastavljena od šest federalnih jedinica i dalje od toga se nije išlo. Odluke AVNOJ-a su svakako bile političke (ne i propagandne), ali su imale i konstitutivni karakter, što je potvrđeno ustavom odmah posle rata. Uostalom, treba napomenuti da je Komunistička partija Jugoslavije u pogledu federativnog uređenja imala samo jedan uzor, a to je bio Sovjetski Savez. Komunisti u tom trenutku nisu mogli da se ugledaju na bilo koju drugu državu. Što se tiče Srbije i Drugog zasedanja AVNOJ-a, većnici AVNOJ-a su birani tamo gde su ratne prilike to omogućavale. Srbija je posle pada Užičke republike bila pod strogom kontrolom nemačkog okupacionog aparata, zdušno potpomognutog četnicima i drugim kvislinškim snagama. Zato i nije bilo moguće da se u takvim prilikama održe izbori za AVNOJ, osim iza zatvorskih rešetaka i logorskih žica. Uostalom, Srbiju su na Drugom zasedanju AVNOJ-a predstavljali Srbi koji su bili u partizanskim jedinicama formiranim u Srbiji. Oni su pratili ratni put Tita i Vrhovnog štaba i s njima su prolazili kroz različita iskušenja. 

O značaju Drugog zasedanja AVNOJ-a govore nam i reči politikologa Jovana Mirića iz knjige „Sistem i kriza“, objavljene 1984. godine, čime završavamo ovaj tekst: „Doista, sve su konstitutivne odluke AVNOJ-a jasne, jezgrovite i nedvosmislene. One ne ostavljaju prostora različitim interpretacijama, kojima danas svjedočimo, a koje nalaze i svoja institucionalno-sistemska uobličavanja. AVNOJ kao konstitutivni čin revolucije iskazuje visoki stupanj revolucionarne i historijske svijesti, političkog uma i odgovornosti. Postignuća revolucije i njezine perspektive formuliraju se jasno i pregnantno, bez suvišne verbalne ornamentike i proizvoljne upotrebe kategorija, koju susrećemo kasnije u političkoj programatici i konstitutivnim aktima, osobito u Ustavu 1974. godine. Sudionici AVNOJ-a rade sa jasnom sviješću i odgovornošću da donose odluke za epohu, a ne (samo) za danas.“

(masina.rs)